Mediacja, jako jedna z metod radzenia sobie z kryzysem w rodzinie, w tym jego szczególną formą, jaką jest konflikt między jej członkami, uzupełnia szeroko pojęte działania na rzecz rodziny. W Polsce jest ona stosunkowo młodą metodą wspierania trwałości i rozwoju najmniejszej komórki społecznej. W literaturze naukowej traktowana jest często jako sposób przejścia przez kryzys około rozwodowy, dając wybór: bycie razem na wspólnie wypracowanych warunkach czy rozwód? Najprostszą definicją mediacji jest określenie jej jako metody rozwiązywania konfliktów przez strony w obecności mediatora.

Mediację rodzinną należy wyraźnie odróżnić od innych rodzajów interwencji w rodzinie, takich jak: terapia, grupa wsparcia, poradnictwo, arbitraż, interwencja sądu rodzinnego, pomoc przyjacielska, itp.

W swoim głównym założeniu mediacja jest krótkoterminowa i nastawiona na cel, którym jest rozwiązanie istniejącego w rodzinie problemu. Kryzys często jest spostrzegany przez członków rodziny, jako: konflikt, spór, różnica zdań, a także jako brak poszanowania godności, prowadzący do przemocy. Ta z kolei może objawiać się w użyciu siły czy w zaniedbaniu. Jeśli sytuacja trudna nie jest rozwiązana w odpowiednim momencie i we właściwy sposób, może prowadzić do pogłębienia się już istniejącego kryzysu, a w konsekwencji nawet do przemocy, rozpadu związku, a tym samym rozbicia rodziny i formalnego rozwodu.

Mediacja rodzinna może mieć zastosowanie w kilku podstawowych obszarach: profilaktyki konfliktu, próby pojednania, ustalenia warunków rozstania, opiekuńczości.

Mediacja, jako profilaktyka, sprawdza się w sytuacjach, w których następuje zaburzenie komunikacji czy zachowań między poszczególnymi członkami rodziny i pojawia się pierwsze niezadowolenie ze związku czy sposobu współtworzenia rodziny. Dotyczy to relacji między poszczególnymi jej członkami, w tym: między partnerami, między rodzicami a dorastającymi dziećmi, dziadkami, między rodzeństwem czy dalszymi członkami rodziny). Mediator wchodzi w rolę facylitatora, który zbiera i porządkuje przekazywane przez poszczególnych członków informacje. Zadaje pytania pobudzające uczestników do poszukiwania własnych rozwiązań, ukierunkowanych na ich potrzeby, oczekiwania i adekwatnych do rzeczywistej gotowości współpracy.

Całość pracy mediacyjnej ukierunkowana jest na zapobieganie kryzysowi, zanim poszczególni członkowie rodziny zbyt mocno się od siebie oddalą, by móc tą rodzinę współtworzyć.

Mediacja, jako próba pojednania, ma swoje zastosowanie wobec małżonków czy par żyjących w wolnych związkach, w których przynajmniej jedna ze stron rozważa rozstanie, a nawet wniosła już pozew o rozwód do sądu z intencją „wstrząśnięcia” partnerem czy zwrócenia uwagi na swoje potrzeby; wobec kontaktów rodzic-dziecko, relacji między rodzeństwem, dziadkami a wnukami. Służy nazwaniu wzajemnych oczekiwań oraz potrzeb w zakresie kontaktów.

Jeśli przynajmniej jedna ze stron „ma dość” kontynuowania relacji w dotychczasowej formie, próba pojednania umożliwia poszukanie przyczyn frustracji związkiem na poziomie funkcjonalnym i emocjonalnym. Przy czym mediator nie skupia się w pracy z uczestnikami na drążeniu przeszłości, analizie dzieciństwa, jak to może mieć miejsce w niektórych formach terapii, lecz pomaga uczestnikom odnaleźć elementy, które w codziennym życiu przekładają się na utrudnienia i doznawane frustracje. Pomaga im rozpoznać zasoby, jakie tkwią w związku czy ich indywidualne mocne strony, które rozpoznane i nazwane, mogą stanowić punkt wyjścia do budowania relacji na nowych zasadach. Osoby, które nie są usatysfakcjonowane istniejącą sytuacją, często mają po raz pierwszy okazję wypowiedzieć się od początku do końca, mając jednocześnie poczucie bycia wysłuchanym.

Całość pracy mediacyjnej ukierunkowana jest na odbudowanie związku zgodnie z wolą uczestników mediacji i w taki sposób, aby relacja była budowana na trwałych i zrozumiałych dla obu stron fundamentach, którego budulcem jest m.in. świadomość własnych potrzeb i potrzeb partnera rozmów.

Mediacja okołorozwodowa, ukierunkowana na ustalenie warunków rozstania, odnosi się do takiego etapu związku, w którym strony podjęły decyzję o rozstaniu czy rozwodzie, nie są już zainteresowane próbą pojednania jako partnerów, ale rozstanie chcą przeprowadzić w spokojnej atmosferze i w konstruktywny sposób. Osoby, korzystające z mediacji, mają szansę zadbać o wzajemne potrzeby na dzień dzisiejszy, zabezpieczyć wzajemne potrzeby na przyszłość, a przede wszystkim rozstać się z godnością, bez walki o przysłowiową „łyżeczkę do herbaty” czy walcząc dzieckiem, jako narzędziem przetargowym. Szczególnym beneficjentem mediacji około rozwodowej są małoletnie dzieci, chronione w ten sposób przed popadnięciem w konflikt lojalnościowym wobec obojga rodziców.

Niestety rozwód przeprowadzany przed sądem, bez możliwości skorzystania z nieformalnych, poufnych rozmów, bez czasu na omówienie wzajemnych potrzeb rodziców i samego dziecka często sprzyja ich oddaleniu się od siebie i trudnościom we współpracy po otrzymaniu wyroku sądu. Mediacja, przez samą procedurę oraz czas daje to wszystko, czego rodzicom brakuje na sali sądowej, by rozstać się po ludzku.

Małżonkowie, zanim złożą pozew rozwodowy do sądu, mogą w ramach mediacji ustalić wszystko to, co dotyczy ich związku i pochodzących z niego dzieci, jak wyrażenie woli w zakresie: sposobu rozstania (z orzeczeniem winy czy bez), władzy rodzicielskiej (wspólna władza rodzicielska; dla jednego z rodziców z ograniczeniem dla drugiego itp.), miejsca zamieszkania dzieci (u jednego z rodziców czy naprzemiennie u obojga), wysokości i sposobu płatności alimentów (na dzieci lub współmałżonka), sposobu sprawowania opieki na małoletnimi dziećmi (często nazywane ustaleniem kontaktów z dziećmi – opieka naprzemienna; opieka stała u jednego rodzica ze wsparciem drugiego), ustalenie sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania czy podjęcie decyzji co do podziału majątku wspólnego.

Całość pracy mediacyjnej skoncentrowana jest na jakości rozstania, dbałości o wolę obu stron, a jeżeli ze związku pochodzą dzieci, wtedy przede wszystkim na zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych i egzystencjalnych małoletnich dzieci. Mediacja pomaga dotychczasowym partnerom stopniowo przejść z relacji małżeńskiej do relacji rodzicielskiej, która będzie wiązała ich ze sobą na całe życie. Warto więc zadbać o nową relację w taki sposób, aby pomagała, a nie utrudniała sprawowanie opieki nad wspólnymi dziećmi.

Konstruktywne rozstanie partnerów zwiększa szanse na dojrzałe budowanie relacji rodzicielskiej między nimi.

Mediacja opiekuńcza ma swoje główne zastosowanie po rozwodzie czy w trakcie separacji partnerów, gdy szczegóły opieki nad małoletnimi dziećmi nie zostały wskazane w wyroku sądu. Stosowana jest również w trakcie trwania małżeństwa czy związku partnerskiego, w którym role i zadania rodziców są niejasne, sprzeczne lub niezrównoważone, przyczyniając się do zaniedbań wobec dzieci, przemocy, chaosu czy poczucia braku bezpieczeństwa. Pozwala rodzicom, w warunkach przyjaznej, partnerskiej rozmowy, ustalić zasady kontaktowania się z dziećmi, w tym: dni powszednie i weekendy, godziny spotkań, wakacje, ferie, święta. Mediacje umożliwiają podział między rodzicami obowiązków i zadań, ustalenie sposobu ich wychowywania, radzenia sobie z sytuacjami wychowawczo trudnymi, ujednolicając system lub pracując nad uzupełnieniem wzajemnych działań. Standardowy rozwód tego nie daje, często z uwagi na nadmierne obciążenie sędziów orzekających w sprawach około rozwodowych zbyt dużą ilością spraw przypadających na jednego sędziego.

Mediacja opiekuńcza może również dotyczyć osób starszych, wymagających od rodziny opieki, które były dotychczas zaniedbywane lub działa im się krzywda.

Praca mediacyjna skoncentrowana jest na potrzebach podopiecznych. Uczy opiekunów dystansu do własnych emocji i zachęca do rezygnacji z rywalizacji na rzecz współpracy. Umożliwia przyjrzenie się konfliktowi lojalnościowemu, czym on jest i jakie niesie ze sobą zagrożenia dla poczucia bezpieczeństwa dziecka. Ułatwia wypracowanie porozumienia dostosowanego do potrzeb dziecka i rodziców, ale też ich możliwości logistycznych, organizacyjnych, finansowych. Porozumienia mediacyjne są często bardziej adekwatne w stosunku do sytuacji rodziny niż wyrok sądu.